مسئولیتهای امام حسن علیه السلام در دوران امام علی علیه السلام

آغاز

امام حسن عليه‏السلام در طول سي و هفت سالي كه در كنار پدر زيست نه فقط فرزندي مطيع و امام شناس بود، بلكه همواره بازوي نيرومند، ياوري صديق، مسئولي امين و با تجربه و سربازي عاشق و فداكار براي اميرمؤمنان به حساب مي‏آمد. وي با شناخت كاملي كه از پدر داشت، خود را وقف خدمت به اميرالمؤمنين علیه السلام كرده بود.
روزي بازوي نظامي پدر مي‏شود و به فرمانش به طرف كوفه روانه مي‏شود تا مردم آن سامان را از توطئه شوم دشمنان اسلام آگاهي دهد و آنها را جهت مقابله با پيمان شكنان و ناكثان بسيج كند. روز ديگر بازوي سياسي امام مي‏شود و در جريانات سياسي دوران عثمان وارد صحنه مي‏شود و او را نسبت به وضع ناهنجار دستگاه خلافتش و كثرت انحرافات آگاه مي‏سازد و يا در مسئله حكميت به دستور آن حضرت و با بيانات شيوا و دلنشين، اعلام موضع مي‏نمايد و دست به افشاگري مي‏زند.
آن حضرت در سمت قضاوت و ديگر مسؤوليت‏ها به كمك و ياري پدر مي‏شتابد. اين نوشتار كوتاه اگر چه بيان كننده بخشي از مسؤوليت‏ها و مأموريت‏هاي امام حسن عليه‏السلام در دوران پدر مي‏باشد، اما بايد اعتراف كرد كه بدون شك در اين سي و هفت سال خدمات آن حضرت در قالب مأموريت از طرف اميرمؤمنان بيش از اينها بوده است ولي ما برآن‏ها دست نيافته‏ايم و يا فاقد ارزش تاريخي بوده‏اند.

1 ـ نماينده امام علي عليه‏السلام به سوي عثمان

انحرافات و كج‏روي‏هاي آشكار كارگزاران عثمان عرصه را بر تمام مسلمانان آگاه و بيدار، به ويژه صحابه رسول اللّه عليه‏السلام تنگ كرده بود. ابن عبد ربه اندلسي مي‏نويسد: در زمان خلافت عثمان كارهاي خلاف زياد صورت مي‏گرفت. بدين جهت هرگاه فرد يا افرادي به حضور علي عليه‏السلام مي‏آمدند و از كارهاي عثمان شكايت مي‏نمودند، علي عليه‏السلام پسرش، حسن عليه‏السلام را نزد عثمان مي‏فرستاد تا شكايت مردم را به او گوشزد كند. اين موضوع بسيار تكرار شد، تا اين كه روزي عثمان به حسن عليه‏السلام گفت: پدرت تصور مي‏كند كه احدي آگاهي ندارد ولي ما به آنچه انجام مي‏دهيم آگاه هستيم. بنابراين از مادست بردار. پس از اين گفتگو ديگر حضرت علي عليه‏السلام پسرش امام حسن عليه‏السلام را نزد عثمان نفرستاد.(1)

2 - پاسخ به سؤالات مذهبي مردم

از ديگر مسؤوليت‏هاي مهم امام حسن عليه‏السلام در زمان پدر، پاسخگويي به پرسشهاي مهم مردم بود. حضرت اميرمؤمنان عليه‏السلام بارها پاسخ بدين پرسشها را به امام حسن عليه‏السلام ارجاع داده بود. گاهي مردم پس از دريافت پاسخ از امام حسن عليه‏السلام به نزد امام علي عليه‏السلام مي‏رفتند و از حضرت پاسخ همان سؤال را مي‏خواستند كه حضرت به آنان مي‏فرمود: اگر از من هم مي‏پرسيديد بيش از اين جوابي دريافت نمي‏كرديد.(2)
در دوران خلافت ابوبكر يك نفر اعرابي نزد او آمد و گفت: من در حال احرام حج به تخم شتر مرغ دست يافتم و آن را خوردم. چه كفاره‏اي برمن واجب است؟ ابوبكر كه نتوانست جواب دهد، او را به نزد عمر فرستاد. او هم كه از جواب عاجز مانده بود، اعرابي را به نزد عبدالرحمن بن عوف راهنمايي كرد. عبدالرحمن نيز كه در مانده شده بود، به اعرابي گفت كه نزد علي عليه‏السلام برود. مرد اعرابي نزد علي عليه‏السلام آمد. حضرت به حسنين عليهما‏السلام اشاره كرد و فرمود: مسئله خود را از هركدام از اين دو كودك مي‏خواهي بپرس. اعرابي سؤال خود را مطرح كرد و امام حسن عليه‏السلام در محضر اميرمؤمنان بدان پاسخ گفت.(3)
روزي حضرت علي عليه‏السلام در «رحبه» بودند كه مردي به حضورش آمد و عرضه داشت: من از رعاياي شما هستم. حضرت فرمود: خير. هرگز از رعاياي من نيستي، بلكه تو پيك پادشاه روم هستي؛ از معاويه سؤالاتي كرده‏اي و او درمانده و عاجز شده است. بدين جهت تو را جهت دريافت پاسخ‏هاي آن به نزد ما فرستاده است.
انحرافات و كج‏روي‏هاي آشكار كارگزاران عثمان عرصه را بر تمام مسلمانان آگاه و بيدار، به ويژه صحابه رسول اللّه عليه‏السلام تنگ كرده بود.
آنگاه حضرت به او فرمود: از يكي از دو فرزندم بپرس. او گفت: از فرزندت حسن عليه‏السلام مي‏پرسم. امام حسن عليه‏السلام رو به او كرد و فرمود: آمده‏اي كه بپرسي: فاصله بين حق و باطل چه مقدار است؟ همچنين آمده‏اي كه بپرسي: چقدر فاصله است بين آسمان و زمين؟ ميان مشرق و مغرب چه اندازه فاصله است؟ قوس و قزح چيست؟ كدام چشمه و چاه است كه ارواح مشركان در آنجا جمع هستند؟ ارواح مؤمنان در كجا جمع مي‏شوند؟ خنثي كيست؟ كدام ده چيز است كه هريك سخت‏تر از ديگري است؟
عرض كرد: يابن رسول اللّه! آري. پرسش‏هاي من همين است كه بيان داشتيد. سپس امام حسن عليه‏السلام به يك يك پرسش‏هاي او پاسخ داد. مردشامي به امام حسن عليه‏السلام گفت: گواهي مي‏دهم كه تو فرزند رسول خدايي و همانا علي‏بن أبي‏طالب عليه‏السلام براي خلافت و جانشسيني رسول خدا از معاويه سزاوارتر است...(4)

3 ـ خواندن دعاي باران به دستوراميرمؤمنان عليه‏السلام

گروهي نزد علي عليه‏السلام آمده، از كمبود باران شكايت كردند. آن حضرت فرزند برومندش، امام حسن عليه‏السلام را فراخواند و به وي فرمود: خداي را از بهر استسقاء بخوان. امام حسن عليه‏السلام به دنبال فرمان پدر، دست به دعا برداشته، فرمود: «اللّهمّ هيّج لنا السحاب بفتح الأبواب بماء عُباب»(5)؛
خدايا! ابرها را به حركت درآور و با بازكردن درب‏هاي آسمان، آب و باران فراواني بر ما فرست.
سپس امام حسن عليه‏السلام دعاي استسقا را جهت آمدن باران قرائت كرد.
امام حسين عليه‏السلام نيز به دستور پدر به دعاي استسقاء پرداخت: «اللّهمّ معطي الخيرات...»؛ خدايا! اي كسي كه خيرات و بركات را به بندگان عطا مي‏كني. هنوز دعا پايان نگرفته بود كه باران تندي شروع به باريدن كرد.
به سلمان گفتند: اي اباعبداللّه! اين دعا به آن‏ها ياد داده شده بود. او در پاسخ گفت: واي برشما! مگر نشنيده‏ايد حديث رسول خدا را كه مي‏فرمايد: خداوند مصالح حكمت را بر زبان اهل‏بيت من جاري ساخته است.(6)

4 ـ بسيج مردم كوفه

امام حسن عليه‏السلام از طرف امام علي عليه‏السلام مأمور شد تا جهت آگاه ساختن مردم كوفه از توطئه‏هاي شوم دشمنان و بسيج مردم براي ياري علي عليه‏السلام به همراه عماربن‏ياسر و قيس به كوفه برود.(7)
امام حسن عليه‏السلام در كوفه چنين گفت: اي مردم! به دعوت امام و امير خود پاسخ مثبت دهيد و به كمك برادران مجاهد خود عليه شورشگران داخلي حركت كنيد... سوگند به خدا، خردمندان او را ياري نمايند. درس عبرتي براي آيندگان نزديك و دور خواهد شد. عاقبت نيكي خواهيد داشت. پس به دعوت ما پاسخ دهيد و ما را برآن‏چه ما و شما بدان مبتلا و دچار گشته‏ايم ياري نمائيد. همانا اميرمؤمنان عليه‏السلام فرمود: من به سوي ناكثين حركت كردم تا آنان را به جاي خود نشانم. در اين حال از دو صورت خارج نيست؛ من يا ظالم و ستمگرم و يا مظلوم و و ستمديده. مردم، از خدا مي‏خواهم مردي را برساند كه جوياي حقيقت باشد وحق خدا را در نظر بگيرد، چنان‏چه من مظلوم و ستمديده هستم ياري‏ام كند و اگر ستم مي‏كنم، ممانعت و جلوگيري نماييد. سوگند به خدا! طلحه و زبير از اولين كساني بودندكه با من بيعت كردند و از اولين افرادي بودند كه پيمان شكستند و خدعه نمودند. آيا از بيت المال چيزي را به خود اختصاص داده‏ام و يا حكمي را دگرگون كرده‏ام؟! پس حركت كنيد به سوي آنان و امر به معروف و نهي از منكر نماييد.(8)
كارشكني‏هاي ابوموسي اشعري عقيم ماند و امام حسن عليه‏السلام توانست حدود دوازده هزار نفر از جنگجويان كوفه را جهت پيوستن به سپاه علي عليه‏السلام به سوي بصره گسيل دارد.(9)

5 ـ تبيين سياست امام علي عليه‏السلام درباره حكميّت

گروهي نزد علي عليه‏السلام آمده، از كمبود باران شكايت كردند. آن حضرت فرزند برومندش، امام حسن عليه‏السلام را فراخواند و به وي فرمود: خداي را از بهر استسقاء بخوان.
پس از پايان گرفتن جريان حكميت توسط ابوموسي اشعري و عمروبن عاص، و خيانت آشكار آنها به اسلام و مسلمانان، بسياري از مردم لب به اعتراض گشودند كه چرا امام علي عليه‏السلام بعضي از بستگان خود را مأمور مذاكره و تكلّم نكرد؟ با اين كه مردم كوفه بر خلاف نظر امام‏علي عليه‏السلام ، ابوموسي اشعري را جهت مذاكره و حكميت پيشنهاد كرده و بر اين امر اصرار ورزيده بودند؛ حضرت علي عليه‏السلام براي پايان دادن به اختلافات، به امام حسن عليه‏السلام دستور داد تا درباره ابوموسي و عمروبن عاص و اشتباهاتشان سخن گويد.
اندليسي مي‏نويسد: روزي علي عليه‏السلام در مسجد كوفه بالاي منبر سخن مي‏گفت. متوجه فرزندش حسن عليه‏السلام شد و به او فرمود: برخيز و درباره اين دو نفر سخن بگو. امام حسن عليه‏السلام برخاست و پس از حمد و ثناي خدا، فرمود: اي مردم! شما در مورد اين دو نفر (ابوموسي و عمروبن عاص) مذاكره كرديد (و به توافق رسيديد.) و ما آنها را به مجلس مذاكره فرستاديم. براين اساس كه مطابق قرآن، نه مطابق هوس‏هاي نفساني داوري كنند ولي آنها مطابق هوس‏هاي نفساني، نه مطابق قرآن داوري كردند و وقتي كه مذاكره اين گونه باشد، حاكم نخواهد بود. بلكه محكوم است. ابوموسي در آنجا كه حكميت را براي عبداللّه بن عمر(10) قرار داد، به خطا رفت. ابوموسي از سه جهت خطا كرد:
1 ـ عبداللّه با پدرش عمر مخالفت نمود، زيرا عمر او را براي خلافت نپسنديد و او را جزو شوراي شش نفره قرار نداد.
2 ـ عبداللّه رهبري و حاكميت را براي خود طلب نكرد.
3 ـ مهاجران و انصار كه مقام زمامداري را تشكيل مي‏دهند، براي امارت او اتفاق نظر ننمودند.
در مورد اصل مسئله حكميّت (وكالت دادن به شخصي براي داوري) رسول اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در جريان يهوديان بني قريظه، سعد بن معاذ را منصوب نمود تا درباره آنها داوري كند و او نيز حكمي كرد كه خداوند به آن راضي شد و شكي در اين جهت نيست، زيرا اگر حكم كردن سعد بن معاذ خلاف بود، پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به آن راضي نمي‏شد.(11)

6 ـ عهده‏داري امامت جمعه

يكي ديگر از مسئوليت‏هاي مهم امام حسن عليه‏السلام كه در زمان پدر به وي واگذار شده بود، اقامه نماز جمعه بود. مسعودي مي‏نويسد: آنگاه كه عذري مانند بيماري براي اميرمؤمنان علیه السلام پيش مي‏آمد و نمي‏توانست براي اقامه نماز جمعه در مسجدكوفه حضور يابد، فرزند برومندش را به اين امر مهم مي‏گمارد.(12)
امام حسن عليه‏السلام در يكي از خطبه‏هاي نماز جمعه درمسجد كوفه، چنين فرمود: همانا خداوند سبحان مبعوث ننمود پيامبري را مگر اين كه بعد از او، خليفه و جانشيني را تعيين كرد و يا گروه و يا خانداني را. پس قسم به آن كس كه محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را به پيامبري برگزيد، هيچ كس در حق مااهل‏بيت كوتاهي نخواهد كرد، مگر اين كه خداوند سبحان اعمال او را ناقص خواهدگذاشت و هيچ دولتي بر ضد ما حاكميت پيدانخواهد كرد، مگر آن كه عاقبت از آن ما خواهد شد و متجاوزان به حق ما پس از چند صباحي، سزاي عمل خود را خواهند ديد و به مكافات آن خواهند رسيد.(13)

7 ـ دستياري اميرمؤمنان عليه‏السلام در قضاوت

حضرت علي عليه‏السلام در برخي رويدادها از امام حسن عليه‏السلام مي‏خواست قضاوت كند. اميرمؤمنان عليه‏السلام از فرزندش خواست تا در باره مردي كه چاقو در دست داشت و در خرابه‏اي كنار كشته‏اي دستگيرش كرده بودند، قضاوت كند. اينك تمام ماجرا:
امام صادق عليه‏السلام فرمود: در دوران حاكميت اميرالمؤمنين عليه‏السلام مردي را جهت دادخواهي به محضر آن حضرت آوردند. آن مرد را در خرابه‏اي يافته بودند در حالي كه چاقويي خون آلود در دست داشت و بالاي سر مقتول ـ كه به خون خويش مي‏غلتيد.ـ ايستاده بود. حضرت پرسيد: اي مرد! در اين مورد چه مي‏گويي؟
متهم پاسخ داد: اي اميرمؤمنان! اتّهامم را مي‏پذيرم. علي عليه‏السلام دستور داد او را ببرند و به جاي مقتول قصاص كنند. در اين هنگام مردي با عجله و شتاب خود را نزد حضرت رساند و فرياد زد: او را باز گردانيد، به خدا سوگند، او جرمي ندارد. من قاتلم!
اميرمؤمنان از متهم پرسيد: چه چيز تو را وادار كرد كه اتهام قتل را بپذيري و حال آن كه او را نكشته‏اي؟ مرد پاسخ داد: وضعيت به گونه‏اي بود كه نمي‏توانستم كمترين دفاعي از خود كنم؛ زيرا چند نفر مرا درحالي كه كارد خونين در دست داشتم و بالاي سرمقتول ايستاده بودم، ديدند و دستگيرم كردند. من در كنار خرابه مشغول ذبح گوسفند بودم. وقتي آن را سربريدم نياز به قضاي حاجت پيدا كردم. از اين رو، داخل‏خرابه شدم كه ناگهان ديدم مردي در خون خود مي‏غلتد. به شدّت ترسيده بودم. در حالي كه چاقوي خون آلود در دستم بود، چند نفر وارد شدند و مرا بازداشت نمودند.
علي عليه‏السلام دستور داد آن دو را نزد فرزندش، حسن عليه‏السلام ببرند و داستان را براي او بيان كنند و حكم الهي را بپرسند. آنان را نزد امام‏مجتبي عليه‏السلام بردند. آن حضرت پس از شنيدن سخنان آنها چنين قضاوت نمود:
قاتل واقعي با اقرار و صداقتش جان متهم را نجات‏داد و با اين كارش، گويي بشريت را نجات داده است، خداوند سبحان فرمود: «...و من احياها فكانما احياالناس جميعاً»(14)...؛ هركس انساني را از مرگ رهايي بخشد چنان است كه گويي همه مردم را زنده كرده است. بنابراين آن دو را آزاد كنيد و ديه مقتول را از بيت المال پرداخت نماييد.(15)

8 ـ فرماندهي گروه ده هزارنفري

در پي خيانت آشكار معاويه و هوادارانش پس از ماجراي حكميت، اميرمؤمنان عليه‏السلام در اواخر عمرش برآن شد تا جنگ بامعاويه را از سر بگيرد. بدين جهت با بسيج كردن مجدد نيروهاي رزمنده، امام حسن عليه‏السلام را به فرماندهي ده هزار نفرمنصوب كرد تا آنها به سوي جبهه صفين روانه شوند. مردم گروه گروه به اين سپاه پيوستند. صدهزار شمشير جمع شد و آماده حركت شد. در اين هنگام بود كه ابن ملجم ملعون بر فرق مقدس امام علي عليه‏السلام ضربت زد و آن ضربت به شهادت آن حضرت منجر شد و آن سپاه با عظمت مانند گله گوسفندي كه چوپان خود را از دست داده باشداز هم گسيخت.(16)

9 ـ سرپرستي موقوفات و صدقات

از ديگر مسؤوليت‏هاي امام حسن عليه‏السلام ، توليّت موقوفات امام علي عليه‏السلام بود. امام علي عليه‏السلام در اواخر عمر خويش طي حكمي همه موقوفات خويش را به امام حسن عليه‏السلام واگذار كرد.
اين موقوفات دو بخش بود: برخي موقوفات خود امام علي عليه‏السلام بودند از قبيل چاه، چشمه، نخل و ديگر چيزهايي كه اميرمؤمنان آنها را احداث و وقف گردانيده بود؛ برخي همان موقوفات پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و فاطمه عليها‏السلام بود كه توليّتش به عهده حضرت علي عليه‏السلام بود كه مجموع آنها عبارت بود از: چشمه ينبع و وادي احمر، القصيبة، منطقه ينبع، يبيغات، صحراي رعيه، عين حسن، دَيَمه، اذنيه، ام‏العيال، حيطان سبعة (دلال، عواف، برقه، ميثب، حسني، صافيه، مشربه‏امّ‏ابراهيم) و فدك.(17)
امام علي عليه‏السلام در فرماني به امام حسن عليه‏السلام به وي چنين مي‏فرمايد:
«اين است آنچه را كه بنده خدا، علي‏بن ابي‏طالب، پيشواي مؤمنين درباره دارايي خود به آن فرمان داده براي به دست آوردن رضا و خشنودي خدا كه به سبب آن مرا به بهشت داخل نمايد و بر اثر آن، آسودگي آخرت را به من عطا فرمايد... و پس از من، حسن بن علي سفارش مرا انجام مي‏دهد. وصي من است از مال و داراييم به طور شايسته صرف مي‏كند و به مستحقين و سزاواران مي‏بخشد و اگر براي حسن پيشامدي نمود حسين زنده است. وصي من بعد از حسن، اوست و سفارشم را مانند او انجام مي‏دهد.... و شرط مي‏كند با آن كه تصدي اين مال را به او داده، اين كه اين مال را به همان طوري كه هست، باقي بگذارد و ميوه آن را در آنچه به آن مأمور گشته و رهنمود شده است، صرف نمايد و شرط مي‏كند كه نهالي از زاده‏هاي درخت خرماي اين دِه‏ها را نفروشد...»(18)

10 ـ ايراد سخن به دستور پدر

روزي امام علي عليه‏السلام به امام حسن عليه‏السلام فرمود: برخيز و سخنراني كن تا گفتارت را بشنوم. امام حسن عليه‏السلام عرض كرد: پدرجان! چگونه سخنراني كنم با اين كه رو به روي تو هستم و از شما شرم دارم.
امام عليه‏السلام سپس خود را مخفي نمود به طوري كه صداي حسن عليه‏السلام را مي‏شنيد. امام حسن عليه‏السلام برخاست و خطابه خود را شروع كرد و پس از حمد و ثناي الهي فرمود: «اما بعد فإن علياً باب من دخله كان مؤمناً و من خرج منه كان كافراً اقولي قولي هذا و استغفراللّه العظيم لي و لكم»؛ بدون شك علي، دري (از علم و كمال) است كه اگر كسي وارد آن در شود، مؤمن است و كسي كه از آن خارج گردد، كافر است. من اين سخن رامي گويم (و به آن معتقدم) و از براي خود و شما ازدرگاه خداي بزرگ طلب آمرزش مي‏كنم.
در اين هنگام امام علي عليه‏السلام برخاست و بين دو چشم حسن عليه‏السلام را بوسيد و سپس فرمود: «ذريّة‏بعضها من بعض واللّه سميع عليم»(19)؛ آنها فرزندان و دودماني بودند كه بعضي از بعضي ديگر گرفته شده بودند و خداوند شنوا و داناست.(20)

پي نوشت :

1 ـ عقدالفريد، ج 5، ص 58.
2 ـ فروع كافي، ج 7، ص 203.
3 ـ بحارالانوار، ج 43، ص 355.
4 ـ همان، ص 325.
5 ـ سيلاب زياده فرهنگ جديد، ص 237.
6 ـ مدينة‏المعاجز، ص 209.
7 ـ الجمل، ص 132.
8 ـ حقايق پنهان، ص 148، به نقل از الكامل في‏التاريخ، ج 3، ص 230.
9 ـ طبقات ابن سعد، ج 3، ص 32.
10 ـ به هنگام گفتگوي ابوموسي و عمروبن عاص، ابوموسي نظرش براين شد كه خلافت را به عبداللّه بن عمر واگذاركند. (عقدالفريد، ج 5، ص 95.)
11 ـ عقدالفريد، ج 5، ص 98.
12 و 13 ـ مروج الذهب، ج 3، ص 9.
14 ـ مائده، آيه 32.
15 ـ حقايق پنهان، ص 157، به نقل از فروع كافي، ج 7، ص 289.
16 ـ شرح نهج البلاغه، ابن ابي‏الحديد، ج 7، ص 93.
17 ـ اين موقوفات در اطراف مدينه قرار داشتند و داراي چشمه‏ها و آبهاي فراوان و درختان زيادي بودند و از طرف پيامبر(صلی الله علیه و اله) و فاطمه(سلام الله علیه) علي بر اولاد و نوادگان آنها و بينوايان وقف گرديده بود. براي مطالعه بيشتر مي‏توانيد به كتاب حقايق پنهان و تواريخ مدينه منوره مراجعه كنيد.
18 ـ ترجمه و شرح نهج البلاغه فيض الاسلام، ص 867.
19 ـ آل عمران، آيه 34.
20 ـ بحارالانوار، ج 43، ص 351.